21 Φεβ 2012

Αποκριάτικοι Χοροί - Μέρος Πρώτο

ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΟΙ ΧΟΡΟΙ

[και η αρχαιοελληνική τους θεματογραφία]


Πηγή: Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί, Δώρα Ν. Στράτου, εκδ. Ο Ε Δ Β, παρούσα εκδ. 2002, εκτύπωση Κλάδης Χαρ. Βιβλιοδεσία Κανόπουλος Γεώργ.

   "Μέσα στους αιώνες πού πέρασαν χωρίς ελεύθερο εθνικό βίο και προπαντός στη διάρκεια τής Οθωμανικής κυριαρχίας, οι Έλληνες εύρισκαν πάντα κάποιο τρόπο να διατηρούν τις παραδόσεις τους. Πολλές φορές για να μην προκαλέσουν την απαγόρευση τού Διοικητή τής Περιφέρειας, εκμεταλλεύονταν την Αποκριά. Έχουμε γι’ αυτό ορισμένα παραδείγματα από τούς χορούς τής «Μπούλας» της Νάουσας (Μακεδονία), καθώς και από άλλες περιοχές και ορισμένες αποκριάτικες συνήθειες των Ποντίων.


ΠΟΝΤΟΣ

   Σε ορισμένα μέρη τού Πόντου, συνήθιζαν να «μασκαρεύονται» με φουστανέλλα και περικεφαλαία τού Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αναθύμημα του «χιτώνα» η φουστανέλλα των νεωτέρων Ελλήνων και αναθύμημα της Ελληνικής Αυτοκρατορίας η περικεφαλαία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εξήντα περίπου άνθρωποι μασκαρεμένοι, ανέβαιναν στ’ άλογα για το τελικό πανηγύρι της «αποκριάς» και με διάφορα παραγγέλματα, γεμάτοι ενθουσιασμό, μιμούνταν την «πορεία τού Μεγάλου Αλεξάνδρου». Αυτά τα απομεινάρια υπάρχουν ακόμα σε μερικά χωριά τής Μακεδονίας πού εγκαταστάθηκαν Πόντιοι.
Δυστυχώς είτε από έλλειψη χρημάτων, είτε γιατί δεν τα χρειάζονται πια αυτά γιατί βρίσκονται σε ελληνικό έδαφος, έχουν πάψει να διοργανώνουν αυτούς τούς χορούς τα τελευταία χρόνια. Σε τρία απ’ αυτά τα χωριά πού πήγα για έρευνα το 1962, μου έλεγαν οι γεροντότεροι, με κάποια πίκρα, πως «εδώ και δύο τρία χρόνια δεν τούς διοργανώνουμε πια, γιατί δεν έχουμε τα χρήματα».
   Υπάρχει ένας αποκριάτικος χορός των Ποντίων με φουστανέλλες και περικεφαλαίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου και με προστάγματα από έναν που είναι επικεφαλής. Όπως μάς είπαν οι Πόντιοι που συνεργάστηκαν μαζί μας αυτός ο χορός έμοιαζε με μια πομπή από άντρες και γυναίκες τις οποίες οι άντρες προσπαθούσαν να προστατέψουν από κάποιον εχθρό. Για να μάθουμε όμως τον χορό και το περιεχόμενό του έπρεπε, όπως μας είπαν, να βρούμε τον άνθρωπο τού Πόντου που τον ξέρει και θυμάται τα προστάγματα, γιατί χωρίς προστάγματα. . . δεν υπάρχει χορός. Παρακαλέσαμε, ερευνήσαμε, και με τα πολλά βρέθηκε ο ειδικός πού ήρθε να μας δείξει και να μας μάθει το χορό.
Μερικοί άνθρωποι έχουν το θεϊκό δώρο να χορεύουν όχι για να διασκεδάσουν, αλλά σα να πρόκειται για τελετουργία. Αυτοί οι άνθρωποι συνήθως, είτε άντρες είναι είτε γυναίκες, μπορούν ν’ αποδώσουν πιο εντυπωσιακά από τους άλλους το χορό, ακριβώς γιατί αισθάνονται ένα δέος. Και μόνον όταν τύχει να δει κανείς χορό να χορεύεται μ’ αυτό τον τρόπο μπορεί να βοηθηθεί και να δει ή να αισθανθεί πιο έντονα εκείνο πού ενδεχόμενα περιέχει ή εκφράζει ό χορός και το έθιμο.
Μελετώντας δε έπειτα άλλους πρωτοπόρους, ειδικούς λαογράφους και αρχαιολόγους, να κατασταλάξει στο «αν» και «κατά πόσο» βρίσκεται στα ίχνη κάποιου αρχαίου μύθου, κάποιου αρχαίου γεγονότος. Αλλά βέβαια θέλει πολλή προσοχή, πολλή αυστηρότητα και πολλή μελέτη. Και το καταστάλαγμα αργεί. Γιατί το θέμα που μπορεί να βρεθεί είναι σκεπασμένο από ποικίλα στρώματα αλλοιώσεων.

ΜΥΘΟΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ - ΠΕΡΣΕΦΟΝΗΣ

   Τους αρχαιολόγους, τους μελετητές, τούς λαογράφους και κείνους ακόμα τους ταξιδιώτες, που καταγίνηκαν με την Ελλάδα μέσα στους αιώνες, ακόμα και κείνους που αρπάζανε και μεταφέρανε στον τόπο τους αρχαία αντικείμενα και ολόκληρα αγάλματα — πρέπει να τους ευχαριστούμε, γιατί έτσι διασωθήκανε ορισμένα κείμενα και ακόμα και αυτά τα αγάλματα πού βρίσκονται στα διάφορα Μουσεία τού κόσμου.
   Ένας από τούς πιο συνταρακτικούς μύθους είναι ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Γιατί ο μύθος αυτός όλο αυτό το διάστημα διατηριόταν σα μια ζωντανή ιστορία με «μια μητέρα πού την κόρη της απήγαγε ένας Τούρκος Αγάς και εκείνη η δόλια μάνα γύριζε από το Νότο στον Βορρά για να την βρει». Ο Πασάς της εποχής εκείνης, είναι πολύ φυσικό να αντιπροσώπευσε τον Πλούτωνα. Για τον Έλληνα είναι ο Άδης. Το σκοτάδι. Αιχμάλωτος μέσα στο σκοτάδι για 4 αιώνες.
Ίχνη αυτού τού μύθου βρέθηκαν χάρη σε μια εντελώς άσχετη ερώτηση πού έκανα πριν 13 χρόνια σε μερικούς χορευτές: «Παιδιά, μήπως ξέρει κανένας από σας χορό με ‘’προστάγματα’’; Είχα δει ένα τέτοιο χορό σ’ ένα φεστιβάλ τής Ρουμανίας και ήταν πολύ εντυπωσιακός». Ένας Πόντιος πετάχτηκε:
«Ναι, βέβαια, έχουμε εμείς έναν αποκριάτικο χορό με προστάγματα». — Βρέθηκε ο Πόντιος, ήρθε, μας μίλησε για κάποια απαγωγή, για χωροφύλακες που προστατεύουν τις κοπέλλες κτλ. Έτσι άρχισε η επεξεργασία του αποκριάτικου αυτού χορού. Γιατί συνήθως στους αποκριάτικους χορούς βρίσκονται οι μύθοι. Βέβαια η μελέτη θέλει πολλή προσοχή και αυστηρότητα, ιδίως για τους μύθους πού έχουν επιζήσει της θρησκείας. Στην αποκριά πού σε μας διαρκεί τρεις βδομάδες μαζί με την Καθαρή Δευτέρα, ίσως να γίνεται και το μεγαλύτερο γλέντι. Είναι η εποχή που αρχίζει η γη να «ξυπνά», να καρποφορεί, να ευωδιάζει και να ξεφαντώνει. Η εποχή, που για τον «Ομηρικό» «Ύμνο στην Δήμητρα» ανεβαίνει η Περσεφόνη από τον Άδη μετά τη συμφωνία που τελικά έγινε αποδεκτή από τη Δήμητρα.
Δέκα χρόνια έβλεπα στο θέατρό μας πρόβες και παραστάσεις για μέρες πολλές, συνέχεια. Ο χορός άρχιζε σιγά σιγά να ξεκαθαρίζει σύμφωνα με τις πληροφορίες των Ποντίων, τόσο χορευτικά όσο και ενδυματολογικά. Πρόκειται για δώδεκα άντρες με μικρά μπαστούνια, φουστανέλλες, γουρουνοτσάρουχα στα πόδια και κάλυμμα «πυροσβέστη» στο κεφάλι με πολλές και ποικιλόχρωμες πούλιες κεντημένο, που καταλήγει στο μπροστινό μέρος σ’ ένα καθρεφτάκι. Υπάρχουν και δύο γυναίκες πού προστατεύονται από τούς δώδεκα άνδρες. Οι γυναίκες φορούν κάτασπρο φόρεμα, μικρό άσπρο πέπλο, στολισμένο με πολύχρωμα λουλούδια του αγρού. Εκτός απ’ αυτούς, υπάρχουν και διάφορα άλλα στοιχεία κωμικά. Ανάμεσά τους ένας γέρος με κάτασπρη γενειάδα, που στην πλάτη του έχει ένα σάκο γεμάτο σκουπίδια που οι άλλοι μασκαρεμένοι τού βάζουν φωτιά, καθώς κι ένας διάβολος — Χάρος, που τον κυνηγάει μ’ ένα δρεπάνι», Μερικοί Πόντιοι μου είπαν και για ένα δικαστήριο που γίνεται για γιατρούς και αγάδες, για έναν νεκρό που ανασταίνεται κτλ.
   Μετά αρκετό καιρό, — είχα 8 χρόνια που το έβλεπα και το μελετούσα — απεφάσισα να καταγράψω και να εξηγήσω αυτά που έβλεπα τόσες και τόσες φορές. Σ’ αυτό βοήθησαν πολύ οι Πόντιοι χορευτές μου, με όσα πρόσθεταν όσο περνούσε ο καιρός: Ότι οι δώδεκα άνδρες είναι οι δώδεκα μήνες του νέου χρόνου που μπαίνει, και ο γέρος πού του βάζουν φωτιά και τον κυνηγά ο Χάρος είναι ο χρόνος που πέρασε για να δώσει θέση στον καινούριο. Ζήτησα όμως και πληροφορίες από την Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης σαν υπεύθυνο Σώμα: «... Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι από τας εορτάς της Αρχαιότητος προήλθαν και πολλαί ιδικαί μας ως αι Απόκρηες. Μάλιστα κάποτε έχουν μεταξύ των πολλάς ομοιότητας. Και ο Χριστιανισμός διετήρησε μερικούς τύπους από τα έθιμα της αρχαιότητος. Διότι οι εκχριστιανισθέντες κατάργησαν μεν τα είδωλα, διετήρησαν όμως μερικά έθιμα αυτών και δια τούτο μερικαί εορταί ειδωλολατρικαί ή λείψανα αυτών επέζησαν μέχρι σήμερον...». Ο Δ. Οικονομίδης θεωρεί ταύτα ως «λείψανον αρχαίου εθίμου ή αγροτικήν εορτήν συμβολίζουσαν την νάρκην της Φύσεως κατά τον χειμώνα και την αναβίωσιν αυτής κατά την άνοιξιν...» — «... η σατυρική κωμωδία των Μωμόγερων βεβαίως έχει την αρχή της από παρηλλαγμένην τινά αρχαίαν τελετήν τελουμένην χάριν σκοπού τίνος».
   Παρόλα αυτά όμως, κανείς μα κανείς Πόντιος δεν μπορούσε να δώσει εξήγηση για τις δυο — και μόνο δύο — γυναίκες τις ντυμένες στα κάτασπρα και με τα αγρολούλουδα στο κεφάλι. Όπως επίσης στην κατάταξη των 12 ανδρών, σε ό από τη μιά μεριά και ό από την άλλη, αντικριστά, να κάνουν επίθεση κατά μέτωπο σειώντας τα μπαστούνια τους και χορεύοντας. Στο αναμεταξύ οι δυο γυναίκες πηγαινοέρχονταν χορεύοντας, αντικριστά η μια στην άλλη, όσο οι άνδρες απομακρύνονταν για να ξαναπάρουν θέση εφόδου. Έβλεπα πια το μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης να διαγράφεται αλλά και τον πυρρίχιο, μαζί, μπλεγμένα και τα δυό. (Πόσο μάλλον που οι Έλληνες του Πόντου κράτησαν μέχρι σήμερα την αρχαία ελληνική γλώσσα αν και ανακατεμένη με άλλη διάλεκτο ή διαλέκτους, ανάλογα με τη γλώσσα που μιλούσανε, οι διάφορες γειτονικές φυλές μέσα στις περιοχές και τους αιώνες που έζησαν).
Έτσι διαπιστώνουμε:
Ι. α. — οι άνδρες: οι 12 μήνες του χρόνου.
β. — οι 12 γυναίκες: Μάνα και κόρη, Δήμητρα και Περσεφόνη, — αλλά και «μία ύπαρξη» κατ’ άλλους, η Γη με τη βλάστησή της με λουλούδια στο κεφάλι.
Σχετικά με το διάστημα της διαβιώσεως της Περσεφόνης στον Άδη υπάρχουν διάφορες εκδοχές:
ΙΙ. α) Ανεβαίνει η Περσεφόνη στη Μητέρα της και μένει μαζί της 9 μήνες και κατεβαίνει στον Άδη για 3 μήνες του χρόνου.
β) Ανεβαίνει για 8 μήνες στη γη με την Δήμητρα και 4 μένει με τον Άδη.
γ) Ανεβαίνει για 6 μήνες στη γη με την Δήμητρα και κατεβαίνει για άλλους ό μήνες στον Άδη.
Γιατί όμως να μη πιστέψουμε το παρακάτω: ότι η διαφορά των λαογράφων και των αρχαιολόγων για το χρονικό διάστημα της παραμονής τήη Περσεφόνης στη γη θα πρέπει να έχει σχέση με τις κλιματολογικές συνθήκες των διαφόρων χωρών που κυκλοφόρησε ο μύθος και τις γενικότερες κλιματολογικές διαφορές μέσα στους αιώνες:
ΙΙΙ. — Το κάλυμμα τού κεφαλιού των ανδρών πού θυμίζει περικεφαλαία αρχαίου, Έλληνα πολεμιστή αλλά και πυροσβέστη και καταλήγει μπροστά σ’ ένα καθρεφτάκι, δεν θυμίζει κάπως το παιδικό παιγνίδι με το καθρεφτάκι και τον ήλιο για να «τυφλώνει κανείς τον αντίπαλό του; Συνάμα θυμίζει τον Άδη που γινόταν αόρατος όταν φορούσε το «κράνος» πού του χάρισαν οι Κύκλωπες, όταν σ’ ένδειξη ευγνωμοσύνης, δέχτηκε να τους ελευθερώσει μετά από εντολή του Δία.
ιν. — Στο μεταξύ, οι άνδρες, πάντα με χορευτική κίνηση αλλά και με τρόπο επιθετικό σειώντας τα μπαστούνια τους, έκαναν επίθεση στους απέναντί τους χορευτές, με συνθήματα για κάθε στροφή, έφοδο ή ανακοπή της εφόδου και χορού αντί γι’ αυτή.
ν. — Το δικαστήριο, είναι το πιο μπερδεμένο απ’ όλα:
Οι Πόντιοι, ανάλογα με την περιφέρεια πού ζούσαν στον Πόντο, το αφηγούνται διαφορετικά ή δεν τον ξέρουν ή πάλι μπορεί και να μη το θυμούνται καν. Κάποια σχέση όμως μπορεί να υπάρχει με την συνάθροιση των Θεών στον Όλυμπο όπου καλεί ο Δίας τη Δήμητρα κι εκείνη αρνείται, γι’ αυτό και πηγαίνουν διάφοροι απεσταλμένοι του Δία με δώρα για να την μεταπείσουν."
(Τέλος πρώτου μέρους)

Πηγή:  www.e-istoria.com

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.